Okuyacağınız makale, “Tolkien ve Mythopoeia” yazı dizisinin 12.Şubat.2016 tarihinde yayınlanan 27. bölümü olup kendi içinde barındırdığı anlam bütünlüğü açısından “Valar’ın Bilişinin Farklılığı Üzerine” başlığıyla tekrardan okuyucularımızın beğenisine sunulmuştur.
MYTHOPOEIA
Metnin Aslı
…………
Yet trees and not `trees’, until so named and seen –
and never were so named, till those had been
who speech’s involuted breath unfurled,
faint echo and dim picture of the world,
but neither record nor a photograph,
being divination, judgement, and a laugh,
response of those that felt astir within
by deep monition movements that were kin
to life and death of trees, of beasts, of stars:
free captives undermining shadowy bars,
digging the foreknown from experience
and panning the vein of spirit out of sense.
…………
J.R.R. TolkienÇevirisi
…………
Henüz ağaçlar “ağaç” değildir, vakta ki öyle isimlendirilene ve görülene dek
ve onlar isimlendirilene kadar hiç isimlendirilmemişlerdi
ki onları beyanın içe dönük nefesi göz önüne serdi,
dünyanın müphem/zayıf bir yankısı ve soluk bir resmi,
ancak ne bir kayıt ne de bir fotoğraf,
ağaçların, hayvanların, yıldızların yaşam ve ölümüne benzer
içlerindeki derin ihtarın/hatırlatmanın kıpırdanmalarıyla
kehanet, hüküm ve kahkahalı bir tepkisi olarak:
gölgeli parmaklıkların altını kazan hür tutsaklar,
“önceden bilineni” tecrübelerinden kazıp çıkarıyorlar
ve nüktenin (ruhun) damarını anlamdan eliyorlar.
…………
J.R.R. Tolkien
“ÖNCEDEN BİLİNEN” ve VALAR’IN “TECRÜBESİ”
Silmarillion’da; Ainulindale’de, Valar baş rolü oynar. Yaptıkları müzik zaman üstü bir role sahiptir; bir yönüyle yaratılışın yapıtaşı gibidir. Müzik aynı zamanda biçimlere, kaderlere/feleklere de dönüşmektedir. Zaman üstü keyfiyetinden dolayı zaman içinde hareket ile ancak çağlar içinde gerçekleşecek olaylar, “olmuş” gibi temessül eder. Her şeyin ilksel haline daha yakındır ve kaynağını doğrudan Eru’dan almaktadır. Tasavvuf terminolojisi ile “İndallah”tan gelen bir ilmin şeffaf bir yansıması gibidir. Bu keyfiyeti Ainur’un Müziği’ni zaman üstü kılar; çünkü Müziğin kaynağı olan temalar ve “Temaların Sahibi” Eru, zaman üstüdür. Zaman üstü olma keyfiyeti, dört boyutlu gerçeklik algısının da sınırlarını aşması manasını taşır; yani aslında zamansız olduğu gibi bildiğimiz keyfiyet içinde mekansızdır. Sebep-sonuç ilişkilerinden de bu yönüyle azade olan Müzik, “Kudret” in perdesiz bir yansımasına en yakın halde bulunmaktadır. Geçmiş yazılarda bahsettiğimiz her şeyin ilksel hali olan ilim levhasındaki yaratılışı ile yakındır. İlmi levhalara bu yakınlık aynı zamanda ilmi suretlerin zaman üstülüğü üzerinden her şeyin bilgisini Valar’a önceden sağlamaktadır. Mythopoeia Şiiri’nde geçen “önceden bilinen” ifadesinin Silmarillion’daki karşılığı hükmündedir. Silmarillion’da genişçe ifadesini bulan bir düşüncenin Mythopoeia’da 10-12 yıl sonra şiir formunda belirmesine şahit oluruz.
İlm-i Evvel’in, “önceden bilinme” durumunun en kadim iki sembolü: Ağaç ve Kitap
“Önceden bilme”, Immanuel Kant ile meşhur olmuş “a priori” kavramı ile de doğrudan bir anlam ilişkisi içindedir. “A priori” Latince kökenli bir kelime olup “bir şeyin öncesinde/evvelinde” olma manalarına gelir. Tecrübe ile öğrenmenin tersini; öğrenmek için sonradan tecrübe etmeye muhtaç olmamayı ifade eder. Bu yönüyle Tolkien’e göre tecrübe, ilmin/irfanın/öğrenmenin kaynağı değildir.
Valar örneğinde olduğu gibi ilmin/bilginin kaynağı gökseldir/semavidir. Tecrübe ise anlamanın/idrakin/keşfetmenin aracıdır. Silmarillion’da, Manwë, ilim ve kudret yönüyle Valar’ın en yücesidir ve temel uğraşı Eru’nun muradını/dilediğini idrak etme/anlama/keşfetme yönündedir. İlim, “önceden” verili; “a priori” iken, idrak/anlama/derununu keşif, sonradan gayret ve tecrübe ile elde edilmesi istenen konumdadır. Tolkien’in eseri ile ilgili konuşurken hiçbir zaman bir şey icad etmek istemediğini, her zaman orada olduğuna inandığı hakikati keşfe çalıştığını söylemesine de bu açıdan bakabiliriz. “İcat”; tecrübe, deney ve deneyim ile elde edilir; oysa keşif zaten “önceden” var olanın açığa çıkarılmasıdır.
Silmarillion’da “önceden bilme” üzerine ilgili pek çok bölümden – ifadelerinin açıklığı yönüyle – seçtiğimiz kısım:
Metnin Aslı
…when the Valar entered into the World they were at first astounded and at a loss, for it was as if naught was yet made which they had seen in vision, and all was but on point to begin and yet unshapen; and it was dark. For the Great Music had been but the growth and flowering of thought in the Timeless Halls, and the Vision only a foreshowing; but now they had entered in at the beginning of Time, and the Valar perceived that the World had been but foreshadowed and foresung, and they must achieve it.
Silmarillion / Ainulindalë / The Music of Ainur
Çevirisi
Valar, Dünya’ya ilk girdiğinde çok şaşırdı, ne yapacağını bilemedi, daha önceden Müzik’in gösterdiği şeylerin hiçbiri henüz yoktu. Her şey hala başlama noktasında, şekillenmemiş bir halde ve karanlıktaydı. Büyük Müzik, ancak Zamansız Salonlar’da bir düşün/ce’nin büyümesi ve çiçeklenip serpilmesiydi ve gördükleri olacakların bir öngörüsüydü; fakat şimdi Zaman’ın başlangıcına girmişlerdi. Valar idrak etti ki Dünya henüz sadece Müzik’te “önceden görülmüş” ve sadece Müzik’le “önceden çalınmıştı” ve Valar’ın görevi bu öngörüyü – Müzik’te gördüklerini – gerçekleştirmekti.
Silmarillion / Ainulindalë / Ainur’un Müziği
ÖNCEDEN BİLMENİN DEĞİŞEN NİTELİĞİ ve DÜŞÜŞ
Tolkien, eserini üç temel kavram ile irtibatlı görür: Makine (1), Ölümlülük (2), Düşüş (3). Düşüş her anlamda vardır. Efsane-i Tolkien’in (Tolkien’s Legendarium) evreni dışında gibi gözükse dahi hem Mythopoeia Şiiri’nin yorumlanmasında anahtar eser gibi kullandığımız, hem de hobbit karakterinin modern bir yansıması olan Yaprak Çizen Niggle’da da düşüşün izlerini görürüz. Niggle, alt-yaratısı/sanatı ile düşüş-sonrası bir evren olan modern dünyadan çıkış bulur. Hobbitler, insanların ve elflerin çok düşüşler yaşayarak ulaştıkları bir noktada tarihe dahil olur. Düşüş çok yönlüdür; kavramlar (1), prensipler (2), alt-yaratılar (3) düşüşten bağımsız değillerdir. Sonuç olarak; “önceden bilme” prensibi, Tolkien’in eseri boyunca devam etmiş ama hikayeler “düşüş”ten payını aldığı için, diğer karakterlerde görüldüğü kadarıyla hiçbir zaman Valar’da temsil olunan görkemine ulaşmamıştır.
Prometheus; “önceden düşünme”, “önsezi” manalarına geliyor ve Mythopoeia’daki “önceden bilinme” ve Valar’ın Müzik’te her şeyi özetle önceden görmesi ile benzerlik gösteriyor. Resimdeki tasvir, bilginin/irfanın ateşini çaldıktan sonra Prometheus’un cezalandırılmasını, düşüşünü gösteriyor. Tolkien ise Melkor üzerinden karşı bir iddianın sahibiydi; Melkor hiçbir zaman Sönmeyen Alev’e ulaşamamıştı ama yine de düşüş hala iki karakterin ortak noktası.
Valar’ın “önceden bilmesi” ile “önceden idraki” birbirine çok yakındır. Bilme ile idrak, bilgi ile öğrenme, ilim ile tecrübe arası mesafeler kısadır. Müzik’te bildiğini zaten kısa bir süre sonra veya yine zaman üstü düzlemdeyken aynı anda idrak edebilmektedir. Dolayısıyla ilim için tecrübeye ihtiyaç duymamasının aksine idrak/anlama adına az da olsa tecrübeye ihtiyaç duyar. Ancak bu ihtiyaç büyük resmin anlamlandırılması içindir; yoksa şahsi kemalatlarına giden işleri ve yolları Arda’ya iner inmez bulup takip etmekte güçlük yaşamazlar. Bu durum Valar’ı, Melkor örneği haricinde, imtihan olan/sınanan varlıklar olma konumundan büyük ölçüde çıkarır. Zaten yolun sonuna kadar icmali/özet de olsa bir görüşe/vizyona sahip varlıkların tecrübesi, sınanma için değil; Müzik’te gördükleri güzelliğin takdisi, kutsanması ve her şeyden önce bunları mümkün kıldığından dolayı tam idraki/tam kavranması içindir. Melkor ise zaten ilim/bilgi yönüyle Manwë’yle eşdeğer görülse dahi, Müzik’in başından itibaren idrak/anlama yönüyle tüm Valar’ın çok dışında kalmaktadır. Eru’nun ona özel olarak hitap ettiği yerde “tecrübe”nin Melkor için daha farklı bir mana taşıdığını anlarız: Melkor, kimsenin gitmediği bir yoldan gidecek ve Eru’nun ilim ve kudret sahasının dışına çıkılamayacağını, bu “önceden bilineni”, tecrübe ile gösterecektir:
Metnin Aslı
Then Ilúvatar spoke, and he said: ‘Mighty are the Ainur, and mightiest among them is Melkor; but that he may know, and all the Ainur, that I am Ilúvatar, those things that ye have sung, I will show them forth, that ye may see what ye have done. And thou, Melkor, shalt see that no theme may be played that hath not its uttermost source in me, nor can any alter the music in my despite. For he that attempteth this shall prove but mine instrument in the devising of things more wonderful, which he himself hath not imagined.’ Then the Ainur were afraid, and they did not yet comprehend the words that were said to them; and Melkor was filled with shame, of which came secret anger.
Silmarillion / Ainulindalë / The Music of Ainur
Çevirisi
…Ilúvatar konuştu ve dedi: ‘Ne yücedir Ainur, onlar içinde en yücesi ise Melkor ama o ve bütün Ainur şunu bilmeli ki Ben Ilúvatar’ım, söylediğiniz ve çaldığınız her şeyi göstereceğim. Siz de yapıp ettiklerinizin mahiyetini anlayacaksınız. Ve sen, Melkor göreceksin ki en nihayetinde kaynağını benden almaksızın hiçbir tema çalınamaz, ne de rızamın rağmına/aleyhine herhangi biri müziği başkalaştıramaz/değiştiremez. Buna teşebbüs eden ise daha harikulade şeylerin tasarlanmasında/şekillendirilmesinde, hayal dahi etmediği bir biçimde, ancak bana ait bir enstrüman/araç/alet olduğunu kanıtlayacaktır/ortaya koyacaktır.’ Sonra Ainur korktu ve onlara söylenenleri idrak edemediler; ve Melkor utanca gark oldu ve bu utançtan gizli bir öfke doğdu.
Silmarillion / Ainulindalë / Ainur’un Müziği
Not: Bir sonraki yazıda son alıntının, “önceden bilinme”, “tecrübe” ve “idrak” ekseninde yorumlanmasına gayret edecek ve yine aynı kavramlar çerçevesinde Galadriel, Frodo, Niggle örnekleri üzerinden konumuzu genişleteceğiz.
