Okuyacağınız makale, “Tolkien ve Mythopoeia” yazı dizisinin 30.Aralık.2015 tarihinde yayınlanan 8. makalesi olup kendi içinde barındırdığı anlam bütünlüğü açısından “Tolkien ve Peri Masalları” makalesinin ikinci bölümü olarak tekrardan okuyucularımızın beğenisine sunulmuştur.
“Peri Masalları Üzerine” eserinden alıntıladığımız bölümün yorumuna devam ediyoruz.
Metnin Aslı
“…the nature of Faerie: the Perilous Realm itself, and the air that blows in that country. I will not attempt to define that, nor to describe it directly. It cannot be done. Faerie cannot be caught in a net of words; for it is one of its qualities to be indescribable, though not imperceptible. It has many ingredients, but analysis will not necessarily discover the secret of the whole. Yet I hope that what I have later to say about the other questions will give some glimpses of my imperfect vision of it. For the moment I will say only this: a “fairy-story” is one which touches on or uses Faerie, whatever its own main purpose may be: satire, adventure, morality, fantasy. Faerie itself may perhaps most nearly be translated by Magic – but it is magic of peculiar mood and power, at the furthest pole from the vulgar devices of the laborious, scientific magician. There is one proviso: if there is any satire present in the tale, one thing must not be made fun of, the magic itself. That must in that story be taken seriously, neither laughed at nor explained away.” (J.R.R.Tolkien)
Çevirisi
“…peri aleminin doğası: “Peri Alemi”nin kendisi ve o ülkenin havasına kattığı esintilerdir. Onu doğrudan tanımlamaya veya tasvir etmeye kalkışmayacağım. Çünkü böyle bir iş yapılamaz. Peri Alemi, kelimelerin ağına yakalanmaz/kelimeler ile avlanamaz. Onun en önemli niteliği, hissedilmez/duyulamaz olmamasına rağmen tasvir edilemezliğidir. Pek çok unsuru (hikayenin/alemin kurucu unsurları) olmasına rağmen hiçbir analiz bütünün sırlarını keşfedemez/fethedemez. Yine de, diğer sorulara vereceğim cevaplarla tam ve mükemmel çizemediğim resmine göz atma imkanını ileride sunabileceğimi umuyorum. Şimdilik şunu söyleyebilirim: bir “peri masalı” ana amacı ne olursa olsun, Peri Alemi’ne temas eden ya da Peri Alemini kullanan hikayedir; bu amaç hiciv, macera, ahlak ya da fantezi de olabilir. Peri Alemi’nin kendisi belki de en iyi Büyü üzerinden aktarılabilir/ifade edilebilir. Bahsi geçen büyü çok müstesna bir anlamda ve güçte, aynı zamanda anlamı itibariyle, bir büyücünün uzun uğraşlar ve “bilimsel” çalışmalar ile elde ettiği bayağı/değersiz/ adi tertiplerden olabilecek en uzak noktada durmalıdır. Bir şartla ki: Eğer hikayede bir hiciv var ise, tek bir unsur, büyünün kendisi bu hicvin hafifsemesinden beri olmalıdır. Büyü, hikayede ciddi olarak ele alınmalı, ne gülmenin bir malzemesi yapılmalı ne de başka manalar yüklenmelidir.” (J.R.R.Tolkien)
Peri Alemi’nden düşleri ile süslenmiş çalışma odasında J.R.R.Tolkien
“Pek çok unsuru (hikayenin/alemin kurucu unsurları) olmasına rağmen hiçbir analiz bütünün sırlarını keşfedemez/fethedemez.”
Ezoterik (Batıni) okuma/yorumlama gayreti için birşeyin tam (tamamiyet) ile anlaşılması mükemmel (ekmel) olarak da anlaşılmasının şartıdır. Yukarıdaki alıntıda, Tolkien’in bütünü sadece parçaların birleşiminden ibaret görmeyen yaklaşımının kokusunu alıyoruz. Nazarın mahruti yani kuşatıcı olması, bütünü kapsayan bir yönünün bulunması gerekir. Mükemmel bir tanımlama ve tasvir ancak bütünün, bölünmemiş tam resmini de vererek olur. Suprarasyonel alanda, her şey zaten hakikatine çok daha yakın olduğu için kelimelerle bütünün tam resmi çizelemeyebilir ve sırları fethedilemeyebilir.
“Yine de, diğer sorulara vereceğim cevaplarla tam ve mükemmel çizemediğim resmine göz atma imkanını ileride sunabileceğimi umuyorum.”
Bu kısımda önceki cümlede ifade edilen bütünlük/tamlık ve mükemmellik ilişkisi biraz daha belirgin ortaya çıkıyor. Bu satırlar Tolkien’in eşyanın mahiyetine, sırlarına bakışı ile modern bakış açısının sınırları içinde hareket etmediğini gösterir. Tolkien’e göre her ne kadar “rasyo” bir araç dahi olsa anlamanın tamlığı / idrakin mükemmelliği için başka şeylere de ihtiyaç vardır.
“Şimdilik şunu söyleyebilirim: bir “peri masalı” ana amacı ne olursa olsun, Peri Alemi’ne temas eden ya da Peri Alemi’ni kullanan hikayedir; bu amaç hiciv, macera, ahlak ya da fantezi de olabilir.”
Tolkien, “Peri Alemi”ni gerçekliğin farklı bir boyutu olarak ele alır. “İkincil Dünya” (Secondary World), “Birincil Dünya”nın (Primary World) bir türevi olan veya onun gerçekliğine yönelmiş bir evrendir. Ancak burada meselenin tamamen “kurgulanmış olma” yani sadece basit anlamıyla hayale dayanma boyutunda kalmadığını da belirtmeliyiz. Çünkü Tolkien, ikincil dünyanın (secondary world) – eğer bütünüyle kendisini gerçekleştirmişse – birincil dünya kadar gerçek ve iç tutarlılığını sağlamış olduğunu da belirtir. Ayrıca bu dünya, Tolkien’e göre bir alt-yaratının ürünüdür. Alt-yaratı ise yine Legendarium (Tolkien Mitolojisi) sınırları içinde son derece gerçek bir işlevdir. Sonuçları itibariyle alt-yaratı ile yapılan işler aslında olmakta olan, gerçekten tahakkuk eden işler cümlesindendir. Yaprak Çizen Niggle’da olduğu veya Valar üzerinden anlatıldığı gibi alt-yaratı, sonuçları itibariyle hakiki/göksel bir irtibatın ürünüdür ve tüm sonuçları da en az birincil dünya (primary world) kadar gerçektir.
“Galadriel’in Büyüsü” ile Frodo ve Sam’e yol göstermeyi planlayan Galadriel Hanım
“Peri Alemi’nin kendisi belki de en iyi Büyü üzerinden aktarılabilir/ifade edilebilir. Bahsi geçen büyü çok müstesna bir anlamda ve güçte, aynı zamanda anlamı itibariyle, bir büyücünün uzun uğraşlar ve ‘bilimsel’ çalışmalar ile elde ettiği bayağı/değersiz/ adi tertiplerden olabilecek en uzak noktada durmalıdır.”
Büyü, Tolkien’in kullanımına göre akla (rasyoya) uzak görünen veya akıl/rasyo tarafından hiç görülemeyen şeylerin, topluca bir ifadesidir. Rasyo dışı (irrasyonel) veya rasyo üstü (suprarasyonel) olan herşey, vuku bulma/gerçekleşme anı itibariyle insanlara büyü gibi gözükür. Diğer yandan bir şeyin büyü gibi gözükmesi, ona suprarasyonel (akıl üstü) nitelik sağlar ama bunun ötesinde ille de önemli bir iyilik değeri taşımasını zorunlu kılmaz. Galadriel’e göre Elflerin Sanatı büyü değildir ve ancak konuyu bilmeyenler için düşmanın (Sauron, Saruman…) büyüleri ile elf sanatı/büyüsü birbirine karıştırılabilir. Galadriel Frodo’ya hitaben:
Metnin Aslı
“For this is what your folk would call magic, I believe; though I do not understand clearly what they mean; and they seem also to use the same word of the deceits of the Enemy.” (The Mirror of Galadriel / Fellowship of the Ring / Lord of the Rings)
Çevirisi
“Çünkü bu sizin halkınızın büyü dediği şeydir sanırım; ne demek istediklerini tam anlayamasam da; ve aynı kelimeyi Düşman’ın (Sauron) hileleri/tertipleri için de kullanıyor olsalar da.” (Galadriel’in Aynası / Yüzük Kardeşliği / Yüzüklerin Efendisi)
“Bir şartla ki: Eğer hikayede bir hiciv var ise, tek bir unsur, büyünün kendisi bu hicvin hafifsemesinden beri olmalıdır. Büyü, hikayede ciddi olarak ele alınmalı, ne gülmenin bir malzemesi yapılmalı ne de başka manalar yüklenmelidir.”
Tolkien, bir peri masalında/hikayesinde, kurucu unsur olarak gördüğü büyünün hafifsenmesini istemiyor. Büyü kavramını, peri masalının ihtiyaç duyduğu akıl üstü gerçeklik (suprarasyonalite) ihtiyacının en iyi temin edicisi olarak konumlandırıyor. Burada Tolkien’in büyü kelimesinden ne anladığının açılmaya muhtaç olduğunu düşünüyoruz. Galadriel ile ilgili alıntıda da belirtildiği üzere elflerin olağanüstü işleri, kendilerine göre büyü değildir. Elflerin, suprarasyonel hünerleri daha sonradan başka bir kelime, elf irfanı (elven lore) ile irtibatlanacak ve büyü kelimesinin yanlış çağrışımlarından biraz daha uzaklaşacaktır.
Not: “Tolkien ve Büyü” konusuna, Tolkien’in rasyonaliteden suprarasyonaliteye sıçramasının önemli bir aracı olduğu için bir sonraki yazımızda devam edeceğiz. Büyü kavramının kendisinde olduğu gibi bazı muhtemel yanlış anlamalara da cevaplar üretmeye çalışacağız.
‘J.R.R. Tolkien’ İllüstrasyonu © Donato Giancola
‘Galadriel’ İllüstrasyon © John Howe
